پیشنیه
پیشینه ساخت تکیه معاون الملک به دوره‌ی قاجار یعنی ۱۱۴ سال پیش بازمی‌گردد. این بنا در خیابان حدادعادل شهر کرمانشاه واقع است که قدیمی‌ها هنوز هم این محله را با نام قدیمی آن یعنی آبشوران می‌شناسند. بنای تکیه اکنون در گودی قرار دارد و برای ورود به آن لازم است تعدادی پله را طی کنید.
تکیه معاون الملک از جمله آثار زیبا و باشکوه است که از دوره قاجاریه در کرمانشاه به یادگار مانده و این اثر به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
در سال ۱۳۲۰ هجری قمری یعنی سال ۱۲۸۱ هجری شمسی، حسین خان معین‌الرعایا (پدربزرگ رحیم معینی کرمانشاهی، شاعر معاصر) بخش حسینه‌ی تکیه معاون‌الملک را به‌منظور برگزاری آیین تعزیه و سوگواری شهادت امام حسین (ع) و گرامیداشت واقعه‌ی کربلا در شهر کرمانشاه بنا کرد و در سال ۱۲۸۲ به بهره‌برداری رسید.
تکیه معاون الملک کرمانشاه از سه بخش حسینیه، زینبیه و عباسیه تشکیل شده و به منظور برگزاری آئین تعزیه و سوگواری شهادت امام حسین (ع) و گرامیداشت واقعه‌ی کربلا بنا شده است.
تکیه معاون‌الملک بخش زیادی از شهرتش را مدیون کاشیکاری منحصربه‌فرد و استثنائی است که صاحب‌نظران آن را کم‌نظیر و در مواردی بی‌نظیر خوانده‌اند. کاشی‌های زیبای این مجموعه، جلوه‌ای بی‌مانند از پیوند معماری و کاشیکاری است. غنای تصویری در کاشی‌های به کار رفته، تنوع رنگ‌های آن‌ها و تنوع در نوع ساخت و ابعاد کاشی‌ها، تکیه معاون‌الملک را به یکی از نفیس‌ترین و تماشایی‌ترین بناهای به یادگار مانده از دوران قاجار و از ارزشمندترین دیدنی های استان کرمانشاه تبدیل کرده است.
ویژگی قابل ملاحظه و استثنایی این بنا در کاشی کاری این بنا بوده و به گفته کارشناسان میراث فرهنگی کرمانشاه کاشی‌های برجسته و نیمه‌برجسته با نقوشی از اساطیر و تاریخ جهان و ایران و بسیار زیبا و رنگ‌های صددرصد طبیعی که در این بنا به کار رفته در جهان بی‌همتا است.
تصاویری که بر روی کاشی‌ها حک شده شامل صحنه‌هایی از غزوات پیامبر اکرم (ص)، نبردهای امام علی (ع)، حوادث کربلا، تصاویر سلاطین باستانی ایران از جمله پادشاهان هخامنشی و تصاویری از تخت جمشید بوده که در نوع خود بی‌نظیر است.
بانی این مکان یعنی مرحوم حسن خان معینی در آن زمان با هزینه‌ی شخصی خود، هنرمندان سرآمد و بنامی را گرد هم آورد تا به این شیوه هنر ایرانی اسلامی را ماندگار کنند؛ هنرمندانی چون استاد محمد بنا، حاج حسن کاشی‌پز تهرانی، سید ابوالقاسم مانی، حسن تهرانی و حسین خطاط.
از نظر موضوعی می‌توان گفت بیشترین حجم این نگاره‌ها را واقعه‌ی عاشورا و حوادث مربوط به آن، روایت‌های مذهبی، قصص قرآنی و داستان‌های ملی و حماسی ایرانی تشکیل داده است. کاشی‌های تکیه بر اساس تکنیک و اجرا به دو گروه کاشی‌های برجسته و کاشی‌های هفت رنگ تقسیم می‌شوند. علاوه بر کاشی‌های نصب شده بر دیوارها، کاشی‌هایی داخل انبارهای تکیه نگهداری می‌شود که اشعار محتشم کاشانی با خط سفید بر زمینه‌ی آبی روی آن‌ها نگاشته شده و مکمل کاشی‌های حسینه است که اکنون جای آن‌ها خالی است.
بعد از پایین رفتن از پله‌های مجموعه، فضای ورودی پیش روی شما خواهد بود. در سمت راست پله‌ها، سقاخانه را خواهید دید که به‌شکل پنج ضلعی است و با کاشی‌های زیبایی تزئین شده است که آب طلبیدن حضرت سکینه از عموی بزرگوار خود حضرت عباس (ع) را به تصویر می‌کشد.
برای ورود به بخش حسینه در عمارت تکیه معاون‌الملک باید از دالانی کوتاه عبور کنید. در دو طرف دالان دو طاق قرار دارد و سقف آن از کاشی است.
حیاط کوچک و زیبای حسینیه با دیوارهای بلندش، مانند جایگاهی امن بازدیدکننده را در بر می‌گیرد و او را آماده‌ی مشاهده حکایت‌ها و روایت‌های نقش شده بر کاشی‌ها می‌کند.
دیوارها و تزئینات کاشیکاری حسینیه تکیه معاول الملک
حسینیه در واقع صحن کوچکی است که دورتادور آن را حجره‌های دو طبقه و طاق‌نماهای متعدد احاطه کرده و سراسر دیوارهای آن آراسته به کاشیکاری زیبا و منحصربه‌فرد است. بخش حسینیه محل عزاداری آقایان بوده است.
ر ابتدا تابلویی از مجلس وعظ اشرف‌الواعظین نگاه شما را به خود جلب می‌کند (اشرف‌الواعظین، روحانی و دوست معاون‌الملک بوده كه در ایام سوگواری حضرت سيدالشهدا (ع) به ذکر مصیبت می‌پرداخته است).
زیارتنامه وارث
زیارتنامه وارث؛ تابلوی مجلس وعظ اشرف‌الواعظین در ضلع جنوبی حسینیه تکیه معاون‌الملک، عکاس: میثم منیعی
در حاشیه تابلو اشعاری نگاشته شده که بانی بنا و سال اتمام آن را به حروف ابجد نشان می‌دهد (۱۲۶۶ قمری). اشعار سروده‌ی واله، شاعر کرمانشاهی است که دو بیت ماده تاریخ آن را در ادامه می‌خوانید:
این عزا خانه چو از حسن عمل گشت تمام / سال تاریخش واله ز لب بانی خواست
در ضلع شرقی، ارسی‌های (پنجره‌های مشبک) زينبيه قرار دارند. در لچكی بالای ارسی بزرگ، نقش دو فرشته با پرچم‌هايی كه جمله «يا حسين مظلوم» بر آن نگاشته شده، یادآور حضور در فضای حسینیه است. سایر كاشی‌های تزئین‌كننده‌ی این حیاط دارای نقوش هندسی گل و بوته هستند.
راهروی کوچکی حیاط حسینیه را به زینبیه متصل می‌کند. بخش زینبیه تنها فضای گنبددار (مسقف) تکیه معاون‌الملک است که در گذشته و هنگام برگزاری مراسم سوگواری، بانوان از دری که به کوچه‌ی معاون‌الملک باز می‌شد، بدون برخورد با آقایان، وارد طبقه‌ی بالای زینبیه می‌شدند. این در اکنون مسدود شده است.
بیشترین تابلوهای مربوط به وقایع عاشورا را می‌توانید در بخش زینبیه تکیه مشاهده کنید که از ضلع شمال‌شرقی تا جنوب‌شرقی به این ترتیب قرار گرفته‌اند:
صحنه‌های جنگ امام حسین (ع) و یزیدیان در صحرای کربلا در ظهر عاشورا، بیرون آوردن اهل بیت از خرابه، رزم حضرت قاسم (ع)، رزم حضرت علی اکبر (ع)، آمدن زعفر (جعفر) جنی به یاری حضرت سيدالشهدا (ع)، آوردن اهل بیت به مدینه طیبه، اهل بیت در بارگاه یزید، جنگ حضرت عباس و امام حسین علیهما السلام با کفار، قصاص مختار، آمدن سلیمان خزایی و دفن شهدای کربلا.
رسم‌بندهای زیر گنبد زینبیه با کاشی‌هایی که گل و بوته بر آن‌ها نقش بسته است تزئین شده‌اند.(رسم‌بندی یا رسمی‌بندی شیوه‌ای از معماری سنتی و تكامل یافته‌ی گوشه‌سازی است كه در آن با استفاده از قالب واحد، طاق‌هایی در فواصل چهار طاق اصلی قرار می‌دهند كه در نتیجه مربع به هشت‌ضلعی تبدیل می‌شود و سپس گنبد روی آن مستقر می‌شود). کاشی‌هایی مربعی به طول ضلع ۲۰ با زمینه‌ی سفید در بخش بالایی رسم‌بندها قرار دارند که اشعار محتشم کاشانی را در بر دارند.
نمای این ضلع، کاشی‌هایی با تصاویر پادشاهان است که در زمینه‌ی آبی ترسیم شده‌اند. ورودی عباسیه به کوچه‌ی ایلخانی در سمت شرق ضلع جنوبی قرار دارد.
موزه‌ی پوشاک و زیورآلات استان کرمانشاه و موزه‌ی مردم‌شناسی کرمانشاه نیز در ضلع جنوبی عباسیه قرار دارند. در ضلع غربی، اتاق‌های زینبیه (مشرف به حیاط عباسیه) قرار دارد که گفته می‌شود این اتاق‌ها محل سکونت حسن خان بوده است.
ضلع غربی و نمای اتاق‌ها
ضلع شمالی بنا فاقد ساختمان است و با کاشی‌های لاجوردی زیبا تزئین شده است. کاشی‌های کاربنی رنگ موجود در تصویر، نشانگر وقایع تاریخی ایران است. حواشی دورتادور کاشی، عمارت‌های مختلفی از جای‌جای ایران را به تصویر می‌کشد. معمار بنا در این کاشیکاری بی‌نظیر، تاریخ ایران را برای نسل‌های حال و آینده منسجم کرده است.
ضلع شمالی عباسیه و تاریخ ایران روی کاشی‌های کاربنی
روی ستون‌های این بخش، تصویر رجال و شخصیت‌های بزرگ ایران نقش بسته است. روی کاشی سوم ستون اول، جای پایی را مشاهده می‌کنید. باور مردم بر این است که این جای پا متعلق به امام رضا (ع) بوده؛ اما در حقیقت این کاشی شبیه‌سازی شده از جای پای امام رضا (ع) در قدمگاه نیشابور است. در قدیم به‌دلیل حرمت و اهمیت این مکان، مردمی که نزاع و اختلافاتی با یکدیگر داشته‌اند در کنار این سنگ با هم صلح و آشتی می‌کردند.
سمت راست نیم‌ستون عباسیه، پنج تابلو-کاشی از زندگی حضرت یوسف قرار دارد. اولین تصویر از بالا، به چاه انداختن حضرت یوسف توسط برادرانش را به تصویر کشیده است.
ضلع شرقی عباسیه نیز فاقد ساختمان است و با طاق‌نماهایی تزئین شده که در یکی از آن‌ها حضرت سلیمان را روی تخت و پرندگان و حیوانات گرداگرد او به زیبایی نشان می‌دهد.
سایر طاق‌نماهای این ضلع فاقد تزیینات کاشیکاری است که گفته می‌شود معمار بنا موفق به اجرای کاشیکاری این بخش نشده است.
تکیه معاون‌الملک یادگاری گرانبهایی از دوره‌ی قاجار است که حکایت گذشته‌ی کرمانشاه را به تصویر کشیده است و به زیبایی هرچه تمام‌تر، پیوند میان معماری و کاشیکاری را به رخ هر بازدیدکننده‌ای می‌کشد. تماشای زیبایی مسحورکننده‌ی هنر کاشیکاری در این مجموعه از نزدیک لطف دیگری دارد؛ چراکه تصاویر هرگز گویای واقعیت موجود بنا نیستند.
بعد از سقاخانه، زیردالانی قرار دارد که تا سال ۱۳۷۲ راه ورودی کوچه‌ی ایلخانی به سایر کوچه‌ها بوده است. اکنون به‌عنوان مکانی برای پخت نذورات و توزیع آن کاربرد دارد. در کنار زیردالان، حمام حسن خان قرار دارد.
